سید اسماعیل جرجانی در کتاب طب در دوره صفویه

در مسافرت به شمال ایران با عبور ترن از کوه‏هاى سر به فلک کشیده البرز ابتداء منطقه سرسبز مازندران و متعاقب آن دشت حاصلخیز گرگان ظاهر مى‏گردد. در تمام طول راه هیچ نشانه‏اى از نزدیک شدن ترن به زادگاه بزرگترین پزشک ایرانى (به جز ابن سینا) که براى اولین بار در تاریخ ایران پس از اسلام مطالب علمى خود را بزبان فارسى برشته تحریر درآورد و کتاب ارزشمندش طى قرون متعدد راهنماى اطباى ایران بود و نامش کوس برابرى با نام ابن سینا را مى‏زند به چشم نمى‏خورد.
سید اسمعیل جرجانى در اواسط قرن پنجم در شهر جرجان (که نباید آن را با گرگان فعلى اشتباه گرفت) تولد یافت و نام پدرش حسن بود. شهر قدیمى جرجان در 80 کیلومترى شرق گرگان فعلى، که سابقا استراباد نامیده مى‏شد، قرار داشت و در عهد خود از شهرهاى بسیار معتبر و مرکز تجارت محسوب مى‏گشت. این شهر در دو سوى رود گرگان بنا شده و به علت آنکه بناى گنبد قابوس، بنا شده در سال 396، در آن قرار داشت از معروفیت خاصى برخوردار بود، این شهر هم‏چنین به داشتن مگس‏هاى فراوان و غریب‏گز نیز شهره بود، به احتمال زیاد شیوع بیمارى مالاریا موجب گردید که شهر مزبور رو به ویرانى بگذارد و بعد هم مغول‏ها ویرانى آن را تکمیل کردند.
در سال 504 سید اسمعیل به خوارزم (خیوه فعلى) مهاجرت کرد و به خدمت قطب الدین محمد پادشاه خوارزم درآمد و در آنجا چهار کتاب مهم پزشکى نوشت که عبارت‏اند از خفیه علائى، یادگار طب، ذخیره و اغراض الطب. این دانشمند بزرگ در سال 530 در مرو درگذشت و این تمام اطلاعاتى است که ما از او داریم.
به احتمال زیاد خفیه علائى اولین کتاب او مى‏باشد زیرا در سال 507، یعنى سه سال پس از مهاجرتش به خوارزم نوشته شده است. کتاب مزبور را به این علت خفیه علائى مى‏نامند که در دو جلد بر روى اوراق باریک و بلندى نوشته شده است تا اطباء بتوانند به هنگام سوار شدن بر اسب آن را در چکمه‏هاى خود جا بدهند. اغراض الطب او هم احتمالا آخرین کتابش مى‏باشد زیرا به نام وزیر اتسز خان که بین سال‏هاى 521 تا 551 سلطنت مى‏کرد تحریر گردیده است.
هر دو کتاب مزبور تحت الشعاع کتاب طبى عظیم او یعنى ذخیره قرار دارند که در ده جلد تدوین گردیده و تقریبا حاوى نیم میلیون کلمه است. این کتاب نه تنها در تمام دوره صفویه مهمترین کتاب درسى دانشجویان طب محسوب مى‏گشت، بلکه تا زمانى که گرایش‏به سوى طب غربى پیدا شد نیز اهمیت خود را حفظ کرد. من در فصولى که راجع به آموزش پزشکى، جراحى و طب زنان صحبت کرده‏ام از مطالب این کتاب استفاده فراوان به عمل آورده‏ام.

منبع:
الگود، سیریل لوید - مترجم: محسن جاویدان، طب در دوره صفویه، 1جلد، دانشگاه تهران - تهران، چاپ: اول، 1357 ه.ش.